复次,佛出于世最是希有,虽是女人诸重结使犹得解脱。
我昔曾闻,佛之姨母瞿昙弥比丘尼,将入涅槃时,种种庄严欲令胜妙。尔时世尊四众围绕在大众中啑,时瞿昙弥比丘尼闻佛啑声,以其养佛爱子之故而作是言:“长寿世尊!”如是之声转转乃至梵天。佛告瞿昙弥言:“此非敬佛咒愿之法。”即说偈言:
应当勤精进,调伏于我心,
勤修坚实法,苦行于精进。
见于声闻众,悉皆共和合,
敬礼于佛时,应作如是愿。
尔时瞿昙弥比丘尼作是念:“声闻众和合名为礼佛者,世尊犹不使声闻众和合,不欲见其有别离故;以是之故我不欲见佛入涅槃。曼佛世尊声闻之众未有堕落者,以是义故我应在前入于涅槃。”尔时尼僧伽蓝神,知瞿昙弥欲入涅槃,悲泣涕泪堕比丘尼衣上。时比丘尼观察此神,以何因缘泪堕在衣?观察是已知瞿昙弥欲入涅槃。时五百比丘尼,悉皆往诣瞿昙弥比丘尼所。时瞿昙弥语诸比丘尼言:“四大毒蛇箧难可久居,是故我今欲入涅槃。此神有柔软心,是故堕泪在汝衣上。”五百比丘尼言:“我等同时出家,莫舍我等先入涅槃。”即说偈言:
我等共出家,俱离无明闇,
我等今共往,涅槃安隐城。
生死苦恼众,处于有稠林,
云何而独往,趣于甘露迹?
汝等于今者,云何尽涅槃?
汝若欲涅槃,我亦共汝去。
尔时瞿昙弥与五百比丘尼,从坐而起离于本处,即与住处神别:“我今于最后与屋别去。”天神言:“汝欲何去?”时比丘尼言:“我当诣彼不老不死无病无苦及爱憎处,亦无爱别离,我欲往至涅槃处。”时诸凡夫比丘尼即时发声:“呜呼怪哉!一刹那顷比丘尼僧坊皆悉空虚,譬如空中星流灭于四方,瞿昙弥比丘尼与五百比丘尼俱共往去,如恒伽河与五百河俱入大海。”尔时诸优婆夷顶礼瞿昙弥足:“愿当怜愍莫舍我等。”诸比丘尼安慰诸优婆夷言:“汝等今者非是忧时。”即说偈言:
我等已知苦,断集之系缚,
以修八正道,得证于灭谛,
所作事已办,汝等莫忧苦。
曼佛众未阙,牟尼法藏住,
世尊在于世,我当入涅槃。
憍陈如比丘,及与阿富等,
如是无垢人,未有堕落者,
我欲入涅槃。难陀罗睺罗,
阿难三摩陀,及与阿难陀,
如是等在世,我当入涅槃。
牟尼得安隐,比丘僧和合,
坏于外道翅,邪道亦退散,
一最种未绝,我今入涅槃,
正是盛好时。我心愿解脱,
今以得满足,汝等今何故,
悲泣而堕泪?击于欢喜鼓,
其音未断绝,我趣解脱坊,
今正是其时。汝等不应愁,
汝等若念我,应当勤护法,
使法久住者,即是念于我。
是故应精勤,当勤护正法。
佛以怜愍故,听女人出家,
汝等宜护戒,勿使人骂辱,
乃至于后世,莫使骂女人。
尔时诸比丘尼安慰余比丘尼及诸优婆夷。时五百比丘尼,犹如行花树,往诣佛所,正郁多罗僧,顶礼佛足,长跪合掌,而说偈言:
我今是佛母,如来是我父,
我从法流生,我乳养色身,
佛养我法身,我乳于世尊,
止渴须臾间,佛以法乳我,
经常无饥渴,永断于恩爱。
我今以略说,我虽以乳养,
报恩以极大,愿使一切女,
得子犹如佛,罗摩与阿纯,
婆须等诸母,处于有海中,
轮回无终始,我意于子缘,
得度生死海。女人极贵者,
名称人帝妇,一切种智母,
此名不可得,我今已获得。
意愿若大小,然我悉满足,
今者欲涅槃,白佛使令知。
足如莲花叶,相轮尽炳着,
愿为我心足,最后以顶礼,
最后之恭敬,深信而顶礼,
顶礼婆伽婆,身如真金聚,
愿开郁多罗,现身使我见,
善观如来身,我今趣寂灭。
尔时如来身具三十二相、八十种好,开郁多罗僧。时瞿昙弥已见佛身,顶礼佛足白言:“世尊!我入涅槃。”佛告瞿昙弥:“汝欲涅槃,我随汝意。众僧无减少,如月欲尽,渐渐没时无有遗余。弟子先去我最后往。如诸商人,商人在道,商主随后。”时五百比丘尼绕佛世尊,如绕须弥。既绕佛已在如来前立,瞻仰尊颜无有厌足,听闻法声亦复无厌。得满足已,护法味故,难陀、罗睺罗、阿难陀、三摩提拔陀,顶礼求忏谢,一切诸圣众,犹如不掉,寂静默然住。唯阿难、罗睺罗、三摩提拔陀,阿难结未尽,心慈顺故哀不能止,如无风树,合掌堕泪。尔时瞿昙弥白尊者言:“阿难尊者多闻见谛,云何今者犹如凡夫?如来常说一切恩爱皆有别离。”复白尊者言:“汝不为我请佛世尊!我今云何而得此法?”而说偈言:
由汝请求故,我等得出家,
汝今实不空,皆获实果报。
一切外道师,未曾得是处,
女人之身中,能获甘露迹,
依佛善知识,是故今获得。
汝守佛法藏,极当善护持,
今日是最后,得见于汝时,
我今入涅槃,乘道而往至。
佛在众中啑,时我唱老寿,
佛说不敬礼,此事如上说。
佛亦拥护僧,不欲令阙减,
我亦不愿乐,而入解脱处。
无常大风至,吹于声闻树,
根拔而倒地。无常金刚风,
能散须弥山,多陀阿伽日,
则离无明闇。曼佛在于世,
妙胜道涅槃,十力所说法,
法明金显照,坏破异道论,
日光普满照,佛德亦复然。
今值是妙时,是故欲舍身。
尔时阿难闻是偈已,寻即收泪,复说偈言:
汝今意志大,我不复忧念。
犹如深林中,蕀刺多众苦,
又如牸象走,出林离苦恼,
汝今亦如是,走离诸世间。
今可忧愁者,憍慢及愚痴,
诸恶结使火,焚烧三有中。
汝等先涅槃,我疑佛世尊,
犹如大火聚,焰尽则火灭。
尔时摩诃波阇波提比丘尼,合掌向佛瞻仰尊颜,以偈赞曰:
南无归命佛,如来大世尊,
真实语谛语,义语法语者。
利益不虚语,能真寂灭语,
无我我语者,过一切语者。
圆满足眼者,示导于将来,
胜妙之道者,又常能观察。
诸法真实相,作大照明者,
能除诸黑闇,能灭忿诤者。
然法庭燎烛,照于一切者,
能与众灯明,又与从明者。
调御大丈夫,归大解脱师,
具足十力者,具四无所畏。
成就不退转,说法又不虚,
必定利益者,一切诸众生。
释中师子吼,坚实于精进,
胜妙精进者,能具大悲体。
世间之八法,所不能污者。
释梵四天王,摩醯首罗王,
阎王婆楼那,财富自在者,
如是胜人等,合掌共赞佛:“和合放舍美妙甚深,无畏众胜真实显发,能为示导种种说法,善解一切飞鸟音声,名称满虚空,从顶生忧钵遮那拔罗陀,如是等诸大王种姓相续中出者,如来如日月,为天人阿须罗之所供养,得七觉意除无明闇者,又有能建立三宝胜幢。如来面貌犹金山顶光明照曜,是上丈夫名为莲华,丈夫拘物头、丈夫分陀,能断贪欲瞋恚愚痴诸有结使,及以四缚。忧悲苦恼纵逸憍慢、斗诤忿怒自贡高等。如来世尊皆悉永断。欺伪博奕竞胜欺他,共相言讼忿恼别离,如外道师卷手秘法,诸恶结习悉断无余。倒憍慢幢建法胜幢,能转法轮,令泪乳血海皆悉干竭,得禅定海深无崖限。能舍内外一切财物无所惜着,于怨亲中其心平等。佛身微妙如融金聚,舌相广长如莲华叶,无有垢秽清净鲜洁。其腹平满,其脐右旋,犹如香奁。圆光一寻犹如电明,亦如真金。被精进铠以定为护,以智慧箭能射毛百之一所射皆中,坏魔军众勇健无畏,人中大龙,人中真济。定如意足无量无边无色,宣示分别八正之道,断除爱欲瞋害之想,誓愿坚固志意安住终不轻躁,如优昙钵花甚难可值。如来功德过于大地,及以微尘百千万亿,以八正道洗除结使,济诸众生度生死河,到于彼岸能示方所。三十二相、八十种好以自庄严,犹如彩画。智金刚杵摧灭一切外道邪论,能示解脱涅槃妙方。得法自在不着世间,于诸入处及诸烦恼能说对治,得胜辩才善能分别一切诸法。耘除谄伪幻惑之事,布施、持戒、忍、进、定、慧皆到彼岸。阿私陀仙之所尊敬,名闻十方住最后身,既自觉了开悟众生,功德伏藏,功德须弥,功德大海,无量名称,无量辩才,知恩报恩。”赞佛已竟礼佛而退,将诸五百比丘尼入闲静处,舍于命寿半加趺坐。时优婆夷最后到比丘尼所,礼比丘尼足举声号哭,即说偈言:
我等有诸过,盛智听我悔,
我等终不复,更得相睹见。
波阇波提比丘尼以离欲故心意勇悍,举手摩优婆夷而语之言:“汝等不应逐爱恋心,恩爱聚会必有离别。”即说偈言:
佛说聚会者,必当有离别,
一切有为法,悉皆是无常。
无常火炽然,烧灭于三有,
爱我者极多,我爱亦不少,
我今皆能舍,如此爱着等。
生死黑闇处,轮回险阻中,
亲亲更相恋,恶见于乖离,
无常无悲愍,破坏使别离。
恩爱无别离,不应求解脱,
展转相亲爱,相恋转善厚,
毕竟必别离。以是因缘故,
智者求解脱,都无所遗恋。
尔时瞿昙弥种种因缘赞涅槃已,默然而住,辞佛世尊入于涅槃,实不违言欲称言作。诸比丘尼系念在前入于初禅,如是次第至灭尽定,逆顺观已现种种神足,即说偈言:
身处于地上,引手扪日月,
变身使隐没,踊出虚空中,
一身为多身,多身为一身,
身放大光明,能动于大地,
入地如赴水,入水如履地,
身出大光明,又复注大雨,
如意神足故,能现如斯事。
余五百比丘尼亦现如斯诸大神变,为显如来佛法力故,悉皆现神踊身虚空,犹如颓云而作大雨,亦如庭燎在虚空中风吹四散,身上出水身下出火,身上出火身下出水,即说偈言:
各出千火光,围绕自庄严,
身上出火光,下注于大雨,
虚空满诸华,犹如瞻卜枝,
众花积水上。种种现变已,
使诸檀越等,发于欢喜心,
如薪尽火灭,入无余涅槃。
尔时梵天王将诸梵众,释提桓因将六欲诸天,诸大天神及诸尊胜龙夜叉神来诣佛所,悉皆合掌白佛言:“世尊!如来以离爱结当顺世间,欲使我辈为作何等?是佛世尊最后所亲。”尔时如来随时所宜,各敕令作。佛告阿难:“唱语远近,为供养佛母者悉皆来集。”时尊者阿难举声悲号,而唱是言:“诸是佛弟子者不问远近,皆听我语应随佛教,悉来集聚听佛言教,彼之乳哺长养于我,最后之身今入涅槃如油尽灯灭。诸有信心知是弟子,供养佛母身速疾来集。人天之中无有女身,如是之者能乳养佛身,更无如是养生佛者,是故诸比丘应尽来集。”时四方远近诸比丘等,赍牛头栴檀从虚空中,如雁鹄王,如日入照云遍于虚空,诸比丘尼满于虚空,其状亦尔。时四天王捧波阇波提床之四足,帝释梵天等亦捉五百比丘尼,尔时诸床各竖幢幡,天曼陀罗花犹如花幕,覆诸尼上犹如禅窟,竖诸幢幡遍满大地,天缯幡盖亦满空中,色貌若千种,天雨诸花鬘,亦复雨末香,香烟如云,弥满虚空,天诸乐等其音充塞。佛随从后,舍利弗、目连、难陀、罗睺罗、阿那律、阿难等,梵王等诸天、阿修罗、紧那罗、摩睺罗伽、天龙夜叉围绕佛后。
尔时世尊如行金山,在波阇波提比丘尼床前,五百比丘尼床次波阇比丘尼后,一切大地庄严映饰未曾有,如波阇波提比丘尼所作庄严。瞿昙弥入涅槃时,佛世尊法主现在集诸圣众,舍利弗、目连等在佛涅槃时,佛身既无,舍利弗、目连等皆以尽无。由是之故其所庄严,无及波阇波提者。此床安置宽博之处,积诸香薪用以为𧂐,以此五百比丘尼等尸以置于上,以种种牛头栴檀诸杂香等用覆尸上,复以众多香油以浇其上。尔时尊者阿难见诸比丘尼既然火已悲泣懊恼,而说偈言:
如是次第者,如来亦不久,
将入于寂灭。如火焚烧林,
独一大树在,火焰烧枝叶,
势不得久住。世间皆苦恼,
演法满三界,三界尊灭尽,
无一念法者。无量劫聚集,
得是胜法蜜,声闻蜂集食;
佛入于涅槃,谁当与法蜜?
法尽灭不久,形像塔寺尽,
画像人尚无,况有法服者?
诸不离欲者,涕泣极懊恼。
离欲者观法,耶旬烧已竟,
收骨用起塔,令众生供养。
时有人疑,谁应起塔而修供养?尔时世尊欲断疑故,说三种人应起塔供养。何谓三种?佛、漏尽阿罗汉、转轮圣王,是名三种。